Çarþýbaþý Ýlçesi Doðu Karadeniz Bölgesinde Trabzon-Giresun sahil yolu üzerinde , Trabzon ilinin batýsýnda yer alan bir yerleþim merkezidir.
Çarþýbaþý ilçesinin doðusunda Akçaabat , batýsýnda Vakfýkebir , kuzeyinde Karadeniz , güneyinde ise Akçaabat ve Vakfýkebir bulunmaktadýr. Arazi yapýsý genellikle daðýnýk ve eðimlidir.
Daðlar bazý bölümlerde denize dik , bazýlarýnda ise paralel olarak uzanýrlar . Bu daðlar , bazý kýsýmlarýnda güney-kuzey doðrultusunda denize akan akarsularla bölünmüþ ve vadiler meydana gelmiþtir .Akarsular içerisinde en önemlisi Ýskefiye Deresi olup , birçok akarsuyun birleþmesi ile meydana gelmiþtir ve Karadeniz ' e dökülmektedir. Çarþýbaþý'nýn daðlarý denizden iç kesimlere doðru ilerledikçe yükselmektedir. Ýlçenin en yüksek yeri 2150 metre yüksekliðindeki Karadað Tepesi'dir . Bu yer hem Akçaabat , hem de Vakfýkebir Ýlçesi sýnýrlarý içerisinde yer almaktadýr . Bu bölge ayný zamanda Çarþýbaþýlý köylülerin yaylasý ve dinlenme yeridir . Diðer taraftan ilçenin doðusunda deniz kenarýndan baþlayan Yoroz daðlarý , güneyinde Þahinli Köyü ' nün batýsýnda kalan Karaorman Daðlarý , Kaleköy sýnýrlarý içinde bulunan Kulus Tepesi ile güneyinde Hýdýrnebi Daðlarý da ilçede bulunan önemli daðlar arasýnda yer almaktadýr.

Çarþýbaþý'nýn eski adý Ýskefiye olup 1962 yýlýnda deðiþtirilmiþtir. Bunun yanýnda , Vakfýkebir'de kurulan pazara gidecek olan insanlarýn konaklama yeri olduðu için Çarþýbaþý'na Pazarönü de denilmekteydi.
Trabzon'a ve Çarþýbaþý'na ilk yerleþenlerin kimler olduklarý tam olarak bilinmemektedir. Ancak Milat’lýlarýn Trabzon çevresine yerleþmelerinden çok önceleri bu yörede yerli topluluklarýn yaþadýklarý , hatta Türk olduklarý bilim adamlarýnca kabul edilen Ýskit'lerin buraya yerleþtikleri ileri sürülmektedir.
Miletliler ekonomik amaçlarla Karadeniz ' e açýlmýþ , önce Sinop ' ta koloni kurup bundan sonra Doðu Karadeniz ' e doðru geliþmelerini sürdürmüþler , Trabzon ve çevresine hakim olmuþlardýr . Miletliler Trabzon ' da koloni kurup etrafýný da kontrol altýna almýþlardýr . Trabzon'da Milet egemenliði 700 yýl devam etmiþtir . Bu süre içerisinde Sinop ' tan gönderdikleri valiler aracýlýðý ile Trabzon ve çevresini yönetmiþlerdir .

Bundan sonra Pers'ler Trabzon'a hakim olmuþlar ve Hellenistik Döneme kadar hakimiyeti ellerinde tutmuþlardýr . Hellenistik Dönemin sonunda Trabzon ve çevresi Pont krallýðýna baðlanmýþtýr . Daha sonra Romalýlar Trabzon ' a hakim olmuþlar ve 395 yýlýna kadar roma hakimiyeti devam etmiþtir . Bu tarihte Roma ikiye ayrýldýðý için Trabzon ve çevresi Doðu Roma Ýmparatorluðu'nun kontrolü altýna girmiþtir . Doðu Roma Ýmparatorluðu zamanýnda Trabzon ' un kale dýþýndaki yerleþim merkezlerine Bayburt üzerinden Çepni ve Yüreðir Türkleri göç ederek yerleþmeye baþlamýþlardýr . Daha sonra Bizans ' ý hakimiyeti altýna alan Latinler ' den kaçan bir kýsým Rumlar Gürcüler ' den aldýklarý yardýmla Trabzon ' a gelerek burada Pontus Rum Ýmparatorluðu'nu kurmuþlardýr . Pontus Rum hakimiyeti Fatih Sultan Mehmet ' in Trabzon ' u fethine kadar devam etmiþtir . Pontus Rumlarý son zamanlarýnda Akkoyunlular ile yakýnlýk kurarak güçlenmeye çalýþmýþlardýr . Sultan II. Mahmut zamanýnda , denizden bir Rus baskýnýný önlemek , memleket savunmasýný kolaylaþtýrmak amacý ile Trabzon kýyýlarýna top tabyalarý yerleþtirilmeye baþlanmýþtýr . Bunlardan birisi de Çarþýbaþý'na kurulmuþtur . Bu top tabyalarýnýn görevini tam olarak yerine getirebilmesi için asker ve malzeme yönünden eksikleri giderilmiþ ve bu hususta emirler yayýnlanmýþtýr . Bunun yaný sýra , devam eden Osmanlý-Rus harbi için bu yöreden asker alýnmasý amacý ile bir emir çýkarýlmýþ ( 1828 ) ve Vakfýkebir ' den 140 kiþinin alýnacaðý belirtilmiþtir . Tanzimat sonrasýnda Trabzon vilayet olunca etrafýndaki merkezler Trabzon ' dan yönetilmeye baþlanmýþtýr . Çarþýbaþý ise Vakfýkebir ' e baðlanmýþ ve bu baðlýlýk uzun süre devam etmiþtir . Fatih Sultan Mehmet 1461 yýlýnda karadan ve denizden Trabzon ' u muhasara ederek , buradaki Pontus Rum hakimiyetine son vermiþtir . Trabzon 'un kýsa sürede Türkleþmesi ve Müslüman bir þehir statüsüne kavuþmasý için diðer fethedilen yerlerde uygulanan iskan politikasý burada uygulanýr . Samsun , Niksar , Ladik , Bafra , Osmancýk , Çorum , Tokat ve Torul ' dan Türk aileler getirilip Trabzon ve çevresine yerleþtirilir . Böylece Trabzon ve çevresi Türk nüfusunun yerleþimine açýlmýþ olur .Osmanlý Devleti zamanýnda sancak olan Trabzon ' a etrafýndaki yerleþim merkezleri baðlanýr . Bu durum Kanuni Sultan Süleyman'ýn tahta geçicine kadar devam etmiþtir . Kanuni Sultan Süleyman zamanýnda Trabzon ve çevresi Erzurum'a baðlanýr . Kanuni Sultan Süleyman'ýn vefatýndan sonra Trabzon Erzurum ' dan ayrýlýr .16 . ve 17 . yüzyýllarda Trabzon ve etrafýndaki yerleþim yerlerinin ekonomik ve sosyal bakýmdan iyi bir durumda olduðu görülüyor . Nitekim 17 . yüzyýlda Trabzon ' u gezen ünlü seyyahýmýz Evliya Çelebi " Seyahatname " isimli eserinde Vakfýkebir ve Çarþýbaþý hakkýnda þunlarý yazmýþtýr : " Yine kuzeye gidip Kilye ( Kýlýta ) kalesine geldik . Bu da Trabzon ' un nahiyelerindendir . Gayet mamur köyleri vardýr . Tek baþýna zeamet olup subaþýsý vardýr . deniz kýyýsýnda bir yüksek tepe üzerinde Ceneviz yapýsý eski bir kalesi vardýr . Buradan Poruz Burnu ( Yoroz ) kalesine geldik . Bu kale deniz kýyýsýnda kayalýk bir durum üzerinde dört köþe þeklinde yapýlmýþ ve küçük bir kale olup dört tarafýnda mamur köyler vardýr . Bir Rum papazý tarafýndan yapýldýðý için Poruz ( Yoroz ) kalesi derler."Birinci Dünya Savaþý'nda Ruslar'a karþý açýlan Doðu Cephesi'ne Trabzon ' un bir çok yerinden ve bu arada Çarþýbaþý'ndan da askerler katýlmýþtýr . bu askerlerden bir çoðu salgýn hastalýklar ve dondurucu soðuklardan dolayý þehit düþmüþtür . Ardýndan Ruslar'ýn Trabzon ' u iþgal etmeleri üzerine burada düþman esareti altýnda yaþayamayacaðýný anlayan insanlarýmýz göç etmek zorunda kalmýþ ve Ýzmit ' e kadar olan yerlere gitmiþlerdir . Göç etmeyen insanlarýmýz ise , kendi köyünü düþmana vermemek için direnmiþler ve düþmanlar bu köylere girememiþlerdir . Göç eden insanlarýmýzýn gittikleri yerlerde açlýkla , salgýn hastalýklarla ve kendi topraklarýndan ayrý kalmanýn hüznü içerisinde büyük sýkýntýlarla karþýlaþtýklarýný söylemek mümkündür . Çarþýbaþý'ndan göç eden insanlar geri döndüklerinde medrese ve karakol binasý ile diðer yerlerin yakýldýðýný taþ üstünde taþ kalmadýðýný görmüþlerdir . Çarþýbaþý bundan sonra Vakfýkebir ' e baðlýlýðýný sürdürmüþ , 1944 yýlýnda bucak olmuþ , 01. 12. 1954 tarihinde Çarþýbaþý Belediyesi kurulmuþ ve 12. 08. 1991 tahinde ilçe olmuþtur .

Yöremizde diðer yörelerden en çok farklýlýk gösteren düðün geleneðimizdir . Otuz yýl öncesinde düðün için tanýdýklara þeker ve ekmek verilerek davet edilirdi . Davet iþini kýz tarafý yapardý . Düðün eðlencesi çarþamba gecesi kýz evinde kýna gecesi ile baþlardý . Kýna gecesine kýzýn arkadaþlarý , komþular , erkek tarafý da giderdi , damat götürülmezdi . Çeyiz asma iþi çarþamba günü yapýlýr , ayný gün davulla çeyiz toplanýrdý . Kýna gecesinde eðlence olur , oyunlar oynanýrdý . Hediye toplama iþi eðlence arasýnda isim çaðýrarak yapýlýrdý . Ýsmi çaðrýlan kiþi gelinin yanýna giderek hediyesini verirdi . Hediyeler genellikle çamaþýr , mutfak eþyasý ve nadiren para olurdu . Gelinin eline kýna koyma iþlemi yapýlýrken , kýnanýn içine para konulurdu . Bu parayý genellikle kaynana koyardý . Ancak , kaynana çift nikahlý ise bu iþi baþkasý yapardý . Perþembe günü damadýn kapýsýnda eðlence olurdu , ayný zamanda yemek verilirdi . Bu eðlenceye gelin katýlmazdý . Akþama doðru gelin süslenen atla alýnýr , yeni evine doðru giderdi . Eve gelen çift kapýda bekletilir , gelin asma kýrardý . Asma dalýný üç yerden birbirinden ayýrmadan kýran gelinin uðurlu olup olmadýðý denenirdi . Kýrýlan dal tekrar filiz sürerse gelinin uðurlu olduðuna inanýlýrdý . Sahana su konularak evde kimin sözünün geçeceði belirlenirdi . Sahana kim vurup suyu dökerse hakimiyet ondaydý . Ayrýca , gelin eve girerken yüksekten baþýndan aþaðýya buðday , þeker ve para atýlýrdý . Nedeni ise eve bereket yaðmasýný saðlamaktý . Bu olaya " darý saçma " adý verilirdi .
Kalandar : Yöremizde çocuklar , gençler tarafýndan eðlence kabul edilen ve hala devam eden geleneklerden biriside " kalandar " eðlencesidir . Rumi takvime göre yýlbaþý gecesi kabul edilen 14 Ocak gecesi gençler uzun bir sopanýn ucuna torba ve zil baðlarlar . Karanlýk olduktan sonra mani söyleyerek evlerin kapýlarýný çalarlar . " Gece geldim kapýnýza / Selam verdim yapýnýza / Selamýmý almazsanýz / Daha gelmem kapýnýza " diyerek açýlan kapýdan zil ve torbayý uzatýrlar . Ev sahibi kim olduðuna bakmadan torbaya fýndýk , meyve ve para koyar . Gençler o gece hem eðlenir , hem yiyecek , para toplarlar . Kalandar gecesinin sabahý hiç kimse baþka bir eve gitmez , Çünkü o evde o yýl olacak bütün terslikler o kiþiden bilinir.
Hýdrellez : Ýlkbaharýn ilk günlerinde topraðýn canlandýðý 6 Mayýs tarihinde insanlar piknik yerlerine giderek eðlenir . Halkýn bazý inanýþlarý vardýr . O gün anahtarla kapý açýlmaz , açýlýrsa o ailede doðacak çocuklarýn tavþan dudaklý olacaðýna inanýlýr . Deðirmen çevrilirse sürekli baþýný sallayan bebekler doðar diye bilinir. Bütün bu terslikler olmasýn diye halk topraða kabak veya baþka bir çekirdek eker . Ekerken herhangi bir araç kullanýlmaz . Þöyle der : " Bütün terslikler burada kalsýn "
20 Mayýs : Yöremizde Mayýs 7 ' si olarak anýlýr . Ýnsanlar eðlenmek amacý ile kayýklarla Beþikdüzü civarýndaki Dilek Taþý'na giderler . Ýnsanlar Dilek Taþýna para atarlar , dilekte bulunurlar . Sara olarak bilinen hastalýða tutulmuþ olanlara kayýkla yedi dere aðzý gezdirilir . Bazý hastalar iyileþir ümidi ile aniden denize atýlýrlar . Halk bu tarihte tüm hastalýklarýn dermanýnýn denizde olduðuna inanýr . Hastalýðý olanlar denize girerek yýkanýrlar.