Trabzon'un Maçka Ýlçesinin Altýndere Köyü sýnýrlarý içinde, Altýndere vadisine hakim Karadað'ýn eteklerinde sarp bir kayalýk üzerine kurulmuþ olan Sumela Manastýrý, halk arasýnda “Meryem Ana” adý ile anýlýr. Vadiden yaklaþýk 300 metre yükseklikte bulunan yapý, bu konumuyla manastýrlarýn þehir dýþýnda, ormanlarda, maðara ve su kenarlarýnda kurulma geleneðini sürdürmüþtür.

Meryem Ana adýna kurulan manastýrýn “Sumela” adýný “siyah” anlamýna gelen “melas” sözcüðünden aldýðý söylenmektedir. Bu ismin manastýrýn kurulduðu koyu renkli Karadaðlar'dan geldiði düþünülmekte ise de, Sumela kelimesi buradaki Meryem tasvirinin siyah rengine baðlanabilmektedir. Ünlü tarihçi J.P.Fallmerayer'in de (1790-1861) yýlýnda buraya geldiðinde dikkatini çektiði gibi renginin koyu, hata teþhis edilemeyecek derecede siyah oluþu bu adýn esasýnýn teþkil etmiþ olmasý mümkündür. Gürcü resim sanatýnda, XII.yüzyýlda sanat aleminde siyah Madonna ismi altýnda tanýnan bir takým Meryem ikonlarýnýn yapýldýðý ve yayýldýðý bilinir.

 

Buranýn baþlýca gelir kaynaðý olan bir Meryem Ana resminin eksikliðine ve mucizeler yarattýðýna halký inandýrmak böylece onun deðerini büyütmek için uydurulduðu kolayca sezilen rivayete göre, güya bu resim, Ýsa'nýn havarilerinden Lukas tarafýndan yapýlmýþ. Lukas'ýn terekesinden Atina'ya geçmiþ fakat Theodosius devrinde, 4.yüzyýlda resim kendiliðinden buradan ayrýlmak istemiþ, bir gün melekler tarafýndan gökte uçurularak Trabzon daðlarýndaki bu kovuða getirilip bir taþýn üzerine býrakýlmýþtýr. Tam bu sýralarda Atina'dan Trabzon'a gelen Barnabas ve Sophronios adlarýnda iki keþiþ de bu ücra daðýn ýssýz yamacýnda bu resmi bulmuþlar ve burada Anakaya Kilisesini inþa ettirmiþlerdir. 6.yüzyýlda imparator Justinianus'un manastýrýn onarýlarak geniþletilmesini istemesi üzerine generallerinden Belisarios tarafýndan tamir edildiði de söylenmektedir. Yine baþka bir efsaneye göre, büyük bir kasýrga sýrasýnda Meryem'in yardýmý ile canýný kurtaran III.Alesios burasýný yeni bir tesis halinde inþa ettirmiþ, zengin vakýflar baðýþlamýþ bir Khrysobullos yeni bir ferman ile de bu vakýflarýný saðlam esaslara baðlamýþtýr.

Manastýrýn 1650'ye kadar dýþ kapýsý üzerinde görülebilen 1360 tarihli, beþ mýsralýk bir manzum kitabede III.Alesios, bu tesisin kurucusu (ktetor), “Doðu ve Batý (=Iberia)'nýn hakimi imparator” olarak gösterilmiþti. Alesios 1361 yýlýndaki bir güneþ tutulmasýný burada karþýlamýþtýr. Bu prensin sikkelerinde güneþ resmi bu olayla ilgili kabul edilmektedir. 1365 tarihli “vakfiyesi” ile de manastýrýn bütün idari þartlarýný, arazisini, gelirlerini düzene koyduktan baþka, Trabzon'a gelecek bir tehlikeyi, bir Türk akýnýný önlemek üzere, buradaki keþiþlerin daima uyanýk bulunmalarýný da bildirir.

Sumela Manastýrý'nýn kuruluþu bilimsel verilere göre 13.yüzyýla kadar inmektedir. Kýsacasý Trabzon Sumela Manastýrý, Trabzon Kommenoslar olarak bilinen ve 1204 tarihinde Trabzon'da kurulan Kommenos Prensliði'nden III.Alexios (1349-1390) zamanýnda manastýrýn önemi artmýþ ve fermanlarla gelir saðlanmýþtýr.

Doðu Karadeniz kýyýlarýnýn Türk egemenliðine girmesini takiben Osmanlý Padiþahlarýndan Yavuz Sultan Selim (1512-1520) manastýra iki þamdan hediye ettiði, ayrýca Trabzon fatihi II.Mehmet'in de manastýrýn haklarýný tanýdýðý ve birçok manastýrda olduðu gibi Sumela'nýn da haklarýnýn fermanlarla korunduðu bilinmektedir.

Manastýrla ilgili Sultan II.Bayazýt, I.Selim, II.Selim, III.Murat, Ýbrahim, IV.Mehmet, II.Süleyman, Mustafa ve III.Ahmet tarafýndan fermanlar da çýkarýldýðý bilinmektedir.

Sumela Manastýrý'nýn 18. yüzyýlda birçok bölümü yenilenmiþ, bazý duvarlar fresklerle süslenmiþtir. 19.yüzyýlda büyük binalarýn ilave edilmesiyle manastýr muhteþem bir görünüm kazanmýþ, en zengin ve parlak dönemini yaþamýþtýr. Bu dönemde son þeklini alan manastýr pek çok yabancý seyyahýn ziyaret ettiði, yazýlarýna konu edilen bir yer haline gelmiþtir. Bu yazarlar arasýnda, Ghikas (1755), Stephan (1764), Hysilantes (1775), G.Palgrave (1826-1888) sayýlabilirler. Trabzon'un 1916-1918 yýllarý arasýndaki Rus iþgali sýrasýnda manastýra el konulmuþ, 1923'den sonra tamamýyla boþaltýlmýþtýr.

Sumela Manastýrý'nýn baþlýca bölümleri; Ana kaya kilisesi, birkaç þapel, mutfak, öðrenci odalarý, misafirhane, kütüphane ile kutsal ayazmadýr. Bu yapýlar topluluðu oldukça geniþ bir alan üzerine inþa edilmiþtir.

Manastýrýn giriþinde su getirdiði anlaþýlan büyük su kemeri yamaca yaslanmýþ durumdadýr. Çok gözlü olan bu kemerin büyük bölümü restore edilmiþtir. Dar uzun bir merdivenle manastýrýn ana giriþine ulaþýlmaktadýr. Giriþ kapýsýnýn yanýnda muhafýz odalarý bulunmakta, buradan bir merdivenle iç avluya inilmektedir. Solda, manastýrýn esasýný teþkil eden ve kilise haline getirilen maðaranýn önünde çeþitli manastýr binalarý bulunmaktadýr. Sað tarafta kütüphane yer almaktadýr. Manastýrýn kütüphanesinde evvelce kataloðu yapýlan ve çoðunluðu 17-18. yüzyýllara ait çeþitli el yazmalarýndan 66 tanesi Ankara Müzesi'nde, içinde minyatürler olan ve Bizans eseri 1000 tanesi Ýstanbul'da Ayasofya Müzesi'ndedir. Ayrýca 150 kadar da taþ baský kitap vardýr.

Sultan Selim'in hediye ettiði þamdanlar 1877'de çalýnmýþtýr. Manastýra ait baþka bir Meryem ikonasý da Oxford'da özel bir koleksiyondadýr. 1436 tarihli iþlemeli gümüþ madalyon ile 1438 tarihli iþlemeli bir örtü de Atina'daki Benaki Müzesi'ndedir. Yine saðda yamacýn ön yüzünü kaplayan büyük balkonlu bölüm keþiþ odalarý ve misafir odalarý olarak kullanýlmýþtýr ve 1860 yýlýna tarihlenmektedir. Avlunun etrafýndaki binalarda odalardaki dolaplarý, hücreleri, ocaklarý ile Türk sanatýnýn etkileri de görülmektedir. Manastýrýn ana ünitesini meydana getiren kaya kilisesinin ve ona bitiþik þapelin iç ve dýþ duvarlarý fresklerle donatýlmýþtýr. Kaya kilisesinin içinde avluya bakan duvarda III. Alexios dönemine ait fresklerin varlýðý tespit edilmiþtir. Þapeldeki freskler ise 18. yüzyýlýn baþlarýna tarihlenmektedir ve üç ayrý devirde yapýlan üç tabaka görülmektedir. En alt tabakanýn freskleri daha üstün niteliktedir. Her tabakada konularýn da deðiþtiði dikkati çekmektedir.

Buradaki fresklerin 1710-1732 yýllarýnda yapýldýklarýný bildiren yazýlar tespit olunmuþtur. Halbuki maðara kilisenin inde avluya komþu duvarda III.Alexios devrine ait freskler de tespit edilmiþtir. Bugün bu portrelerden hiçbir iz kalmamýþtýr. Dýþarýda kaya sathýna iþlenmiþ ve bugün yalnýz üst þeritleri kalabilmiþ olan büyük bir mahþer sahnesinin dökülen sývalarýnýn altýndan baþka sahnelerin gün ýþýðýna çýktýðý görülmektedir. Üzerinde bir ejder ile süvari iki aziz (Georgios ve Demetrios) tasvir edilmiþ bulunan küçük bir þapelin duvarýnda tabakanýn altýnda üç tabaka daha resim bulunduðu tespit edilmiþtir.

Nitekim bir yerde en alt tabakada imparator kýyafetinde diademli bir figürün üstünde diademli baþka bir figür bunun üstünde de matemorphosis, yan itabor adýnda Ýsa'nýn görünüþünün deðiþmesi (suretinin deðiþmesi) sahnesi iþlenmiþ bulunmaktadýr. Bu durum karþýsýnda Sümela Manastýrý'nýn eski ve o nispette de deðerli duvar resimleri, sývalarýn tamamen dökülmediði yerlerde alt tabakalarda da mevcuttur.

Kutsal suyu toplayan þadýrvanda sivri kemerleriyle Türk Mimarisi karakterindedir. Sümela'nýn yüz metre kadar kuzeyinde yine dað yamacýna oyulmuþ eriþilmez durumda ve içinde freskleri olan þapeller bulunmaktadýr. Sümela Manastýrý'nda 1998'den beri Kültür ve Turizm Bakanlýðý'nca yürütülen bir proje dahilinde zarar gören duvarlar temizlenip restore edilerek koruma altýna alýnmýþtýr.

Manastýrýn ana bölümü üst çatýyla kaplanmýþ olup, Ana Kaya Kilisesindeki freskler temizlenerek saðlamlaþtýrýlmýþtýr. Ve sonuç olarak ziyaretçilerin Sümela Manastýrý'na daha rahat ve güvenli bir þekilde ulaþabilmeleri için patika yol doðal yapý bozulmadan geniþletilerek yeniden düzenlenmiþtir.